ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ಜಾತಿಯ ಗುಪ್ತ ಆಚರಣೆ
ಸಿಡೆನ್ಹ್ಯಾಮ್ ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಎದುರಿಸಿದ ಒಂಟಿತನದಿಂದ ಹಿಡಿದು ಡಾ.ವಿಪಿನ್ ವೀಟಿಲ್ ಮತ್ತು ಡಾ.ಗೋಪಾಲ್ ದಾಸ್ರಂತಹ ಅಧ್ಯಾಪಕರು ವರದಿ ಮಾಡಿದ ಕಿರುಕುಳದವರೆಗೆ, ಜಾತಿ ತಾರತಮ್ಯದ ಎಳೆ ಭಾರತದ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಮುರಿಯದೆ ಸಾಗುತ್ತಿದೆೆ. ಇವು ಕೇವಲ ಅನ್ಯಾಯದ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಕಥೆಗಳಲ್ಲ, ಬದಲಾಗಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಸಮಸ್ಯೆಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗಳಾಗಿವೆ. ಉನ್ನತ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ತನ್ನ ಗೋಡೆಗಳ ಹೊರಗೆ ಸಾಮಾಜಿಕ ಶ್ರೇಣಿಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುವವರೆಗೆ, ಅದು ಜ್ಞಾನ, ಅರ್ಹತೆ ಅಥವಾ ಸಮಾನತೆಯ ಸ್ಥಳವೆಂದು ಹೇಳಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.
ಜಗತ್ತಿನ ಅತ್ಯುನ್ನತ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯಗಳಾದ ಕೊಲಂಬಿಯಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ ಮತ್ತು ಲಂಡನ್ ಸ್ಕೂಲ್ ಆಫ್ ಇಕನಾಮಿಕ್ಸ್ನಿಂದ ಶಿಕ್ಷಣ ಪಡೆದವರು ಡಾ.ಬಿ.ಆರ್. ಅಂಬೇಡ್ಕರ್. ಆದರೂ ಅವರು 1918ರಲ್ಲಿ ತಾಯ್ನಾಡು ಭಾರತಕ್ಕೆ ಹಿಂದಿರುಗಿ ಮುಂಬೈಯ ಸಿಡೆನ್ಹ್ಯಾಮ್ ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ರಾಜಕೀಯ ಆರ್ಥಿಕತೆ ಆಧುನಿಕ ಭಾರತವನ್ನು ರೂಪಿಸಬಲ್ಲ ವಿಷಯವನ್ನು ಬೋಧಿಸಲು ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರಾಗಿ ತರಗತಿಗೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದಾಗ ಅವರ ಪ್ರತಿಭೆ ಜಾತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಿಂದ ಹೇರಲ್ಪಟ್ಟ ಅವಮಾನಗಳಿಂದ ಅವರನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಲಿಲ್ಲ. ಅವರ ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳನ್ನು ಪುನರಾವರ್ತಿಸಿದರೆ ತಾವು ಕಳಂಕಿತರಾಗುತ್ತೇವೆ ಎಂದು ಅವರ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳೇ ಗೊಣಗುತ್ತಿದ್ದರು. ಸಹೋದ್ಯೋಗಿಗಳು ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ವಲಯದಿಂದ ದೂರ ಸರಿದರು, ಜಾಗತಿಕ ಸ್ಥಾನಮಾನದ ಹೊರತಾಗಿಯೂ ಸಾಮಾಜಿಕವಾಗಿ ಪ್ರತ್ಯೇಕಿಸಿದರು.
ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ರವರ ತರಗತಿಯ ಅನುಭವಗಳು ಕೇವಲ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಹೋರಾಟಗಳಾಗಿರಲಿಲ್ಲ; ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಆಧುನಿಕ, ಪಾಶ್ಚಿಮಾತ್ಯ ಪ್ರೇರಿತ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಸಹ ಜಾತಿ ಪೂರ್ವಾಗ್ರಹದಿಂದ ಮುಕ್ತವಾಗಿಲ್ಲ ಎಂಬುದನ್ನು ಅವು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ನೆನಪಿಸುತ್ತಿದ್ದವು. ಜಾತಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಎಷ್ಟು ಬೇರೂರಿದೆಯೆಂದರೆ, ಸಮಾಜವು ಸಮಾನತೆಯನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸದ ಹೊರತು ಶಿಕ್ಷಣ ಮಾತ್ರ ಅದನ್ನು ಕೆಡವಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ ಎಂಬ ಆಳವಾದ ಅರಿವನ್ನು ಅವರ ಬರಹಗಳು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತವೆ.
ಒಂದು ಶತಮಾನಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಕಾಲದ ನಂತರವೂ, ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಾದ್ಯಂತ ದಲಿತ ಮತ್ತು ಬಹುಜನ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಕಥೆ ಪ್ರತಿಧ್ವನಿಸುತ್ತಲೇ ಇದೆ. ತಾರತಮ್ಯದ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಪದೇ ಪದೇ ಬೆಳಕಿಗೆ ಬಂದಿವೆ, ಇದು ಅಂಚಿನಲ್ಲಿರುವ ಸಮುದಾಯಗಳಿಂದ ಅಧ್ಯಾಪಕರು ಎದುರಿಸುತ್ತಿರುವ ಬಹಿಷ್ಕಾರ ಮತ್ತು ಹಗೆತನದ ಮಾದರಿಯನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುತ್ತದೆ.
ಇತ್ತೀಚಿನ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ, ಹಲವಾರು ಪ್ರಮುಖ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಈ ನಿರಂತರ ಅಸಮಾನತೆಗಳ ಮೇಲೆ ಬೆಳಕು ಚೆಲ್ಲಿವೆ. ಐಐಟಿ ಮದ್ರಾಸ್ನಲ್ಲಿ, ಮಾನವಿಕ ಮತ್ತು ಸಮಾಜ ವಿಜ್ಞಾನ ವಿಭಾಗದ ಯುವ ಸಹಾಯಕ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕ ಡಾ. ವಿಪಿನ್ ಪಿ. ವೀಟಿಲ್ ಅವರು ಜಾತಿ ತಾರತಮ್ಯವನ್ನು ಆರೋಪಿಸಿ 2021ರಲ್ಲಿ ರಾಜೀನಾಮೆ ನೀಡಿದರು. ಆಡಳಿತವು ತಮ್ಮ ದೂರುಗಳನ್ನು ನಿರ್ಲಕ್ಷಿಸಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳಿಕೊಂಡರು. ಇದು ಪ್ರಮುಖ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ದೂರು ಕಾರ್ಯವಿಧಾನಗಳು ನಿಷ್ಪರಿಣಾಮಕಾರಿಯಾಗಿವೆ ಎಂಬ ಗ್ರಹಿಕೆಯನ್ನು ಬಲಪಡಿಸುತ್ತದೆ.
ಐಐಎಂ ಬೆಂಗಳೂರಿನಲ್ಲಿ, ಡಾ. ಗೋಪಾಲ್ ದಾಸ್ ಪ್ರಕರಣವು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಚರ್ಚೆಯನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕಿದೆ. ಬೋಧನೆ ಮತ್ತು ಭಡ್ತಿಗಾಗಿ ಮಾನದಂಡಗಳನ್ನು ಮೀರಿದ ಸಂಶೋಧನಾ ದಾಖಲೆಯ ಹೊರತಾಗಿಯೂ, ಪದೇ ಪದೇ ಅಡೆತಡೆಗಳು, ಸಮಾನ ಬೋಧನಾ ಅವಕಾಶಗಳ ನಿರಾಕರಣೆ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಬಹಿಷ್ಕಾರವನ್ನು ಅವರು ಎದುರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಅವರ ವಿರುದ್ಧದ ಆರೋಪಗಳು, ನಂತರ ಆಧಾರರಹಿತವೆಂದು ಕಂಡುಬಂದ ಲೈಂಗಿಕ ಕಿರುಕುಳದ ದೂರು ಸೇರಿದಂತೆ ಪ್ರತೀಕಾರದ ತಂತ್ರಗಳಾಗಿ ಕಾಣಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಾಗರಿಕ ಹಕ್ಕುಗಳ ಜಾರಿ ನಿರ್ದೇಶನಾಲಯ (ಡಿಸಿಆರ್ಇ) ಜಾತಿ ಆಧಾರಿತ ಕಿರುಕುಳದ ಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು ತನಿಖೆ ಮಾಡಿ ದೃಢಪಡಿಸಿತು. ಆದರೆ ಕಾನೂನು ಕ್ರಮಗಳು ಸ್ಥಗಿತಗೊಂಡಿವೆ.
ಇವು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಪ್ರಕರಣಗಳಲ್ಲ. ಕೇಂದ್ರೀಯ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯಗಳು ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ದಲಿತ ಅಧ್ಯಾಪಕರಿಗೆ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಪ್ರಮುಖ ಬೋಧನಾ ಜವಾಬ್ದಾರಿಗಳನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಲಾಗಿದೆ, ಸಮಿತಿಗಳಿಂದ ಹೊರಗಿಡಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಭಡ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಬದಿಗಿಡಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ವರದಿಗಳಿವೆ. ಶೈಕ್ಷಣಿಕವಾಗಿ ಉತ್ತಮ ಸಾಧನೆ ಮಾಡಿದರೂ, ಅವರ ಮೇಲ್ಜಾತಿಯ ಗೆಳೆಯರಿಗೆ ನೀಡಲಾಗುವ ಮನ್ನಣೆ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಫಲಗಳನ್ನು ಇವರಿಗೆ ತಡೆಹಿಡಿಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪ್ರಸ್ತುತ ಕೆಲವು ಕುಲಪತಿಗಳು ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಜಾತಿಯ ನಶೆಯ ಜೊತೆಗೆ ನೇಮಕಾತಿಗಳಲ್ಲಿ ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರದಿಂದ ಹಣ ಗಳಿಸುವ ಚಟಕ್ಕೆ ಬಿದ್ದು ಸಾಚಾಗಳಂತೆ ವರ್ತಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಹಾಗಾಗಿ ಚಮಚಾಗಿರಿ ಮಾಡುವ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರಿಗೆ ಮನ್ನಣೆ ಸಿಗುತ್ತಿದ್ದು, ಶಿಕ್ಷಣ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಹಿಮ್ಮುಖವಾಗಿ ಚಲಿಸಲಾರಂಭಿಸಿದೆ.
ಜಾತಿಯ ಬಗ್ಗೆ ತಮ್ಮ ಬಹಿರಂಗ ಬರಹಗಳಿಗಾಗಿ ಹಿನ್ನಡೆ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಬಹಿಷ್ಕಾರವನ್ನು ಎದುರಿಸಿದ ಉಸ್ಮಾನಿಯಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯದ ಪ್ರೊ.ಕಾಂಚ ಐಲಯ್ಯ ಶೆಫರ್ಡ್ ಅಥವಾ ಅವಕಾಶಗಳ ಪದೇ ಪದೇ ನಿರಾಕರಣೆಯನ್ನು ಸಹಿಸಿಕೊಂಡ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಮತ್ತು ವಿದೇಶಿ ಭಾಷೆಗಳ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದ ಪ್ರೊ. ಆರ್. ವಸಂತಕುಮಾರ್ ಅವರಂತಹ ವಿದ್ವಾಂಸರ ಅನುಭವಗಳು ಹಲವು ಮಾದರಿಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತವೆ. ಅನೇಕ ದಲಿತ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರು ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರದ ಇನ್ವಿಸಿಬಲ್ ವಾಲ್ಸ್ ಆಗಿ ರೂಪುಗೊಂಡಿದ್ದಾರೆ, ನಿರ್ಧಾರ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುವಿಕೆಯಿಂದ ಹೊರಗಿಡಲ್ಪಡುವುದು, ನಾಯಕತ್ವದ ಸ್ಥಾನಗಳಿಗೆ ನಿರ್ಲಕ್ಷಿಸಲ್ಪಡುವುದು ಅಥವಾ ತಾರತಮ್ಯದ ವಿರುದ್ಧ ಮಾತನಾಡುವಾಗ ಅನಾಮಧೇಯ ದೂರುಗಳಿಗೆ ಒಳಗಾಗುತ್ತಾರೆ.
ಈ ಮಾದರಿಗಳು ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಅವರ ಸ್ವಂತ ಆರಂಭಿಕ ತರಗತಿಗಳ ಅನುಭವಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತವೆ. ಅವರ ಜಾಗತಿಕ ಸಾಧನೆಗಳ ಹೊರತಾಗಿಯೂ, ಅವರ ಸ್ವಂತ ದೇಶದ ತರಗತಿ ಕೋಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಹೊರಗಿನವರಂತೆ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಯಿತು. ಇಂದಿನ ವ್ಯತ್ಯಾಸವೆಂದರೆ ಕಾನೂನುಗಳು, ಮೀಸಲಾತಿ ನೀತಿಗಳು ಮತ್ತು ಕುಂದುಕೊರತೆ ಕಾರ್ಯವಿಧಾನಗಳು ಕಾಗದದ ಮೇಲೆ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದ್ದರೂ, ಅವುಗಳ ಅನುಷ್ಠಾನವು ದುರ್ಬಲವಾಗಿ ಉಳಿದಿದೆ ಅಥವಾ ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗಿದೆ.
ಇಂತಹವುಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಬಹಳ ಹಿಂದಿನಿಂದಲೂ ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುತ್ತವೆ. 2007ರಲ್ಲಿ ಪ್ರೊ.ಸುಖದೇವ್ ಥೋರಟ್ ನೇತೃತ್ವದ ಯುಜಿಸಿ ಪ್ರಾಯೋಜಿತ ಅಧ್ಯಯನವು ಐಐಟಿಗಳು ಮತ್ತು ಎಐಐಎಂಎಸ್ನಂತಹ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ತಾರತಮ್ಯವನ್ನು ದಾಖಲಿಸಿದೆ. ಅಲ್ಲಿ ದಲಿತ ಮತ್ತು ಒಬಿಸಿ ಅಧ್ಯಾಪಕರಿಗೆ ನ್ಯಾಯಯುತ ಮೌಲ್ಯಮಾಪನಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಪನ್ಮೂಲಗಳಿಗೆ ಸಮಾನ ಪ್ರವೇಶವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸಲಾಯಿತು. ಅನ್ಯಾಯವಾಗಿ ನಿರ್ಣಯಿಸುವುದು ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕವಾಗಿ ಹೊರಗಿಡುವುದು ಸೇರಿದಂತೆ ದಲಿತ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರು ಎದುರಿಸುತ್ತಿರುವ ಸವಾಲುಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಥೋರಟ್ ಸ್ವತಃ ಮಾತನಾಡಿದ್ದಾರೆ.
ಈ ಸಂಶೋಧನೆಗಳು ಪಕ್ಷಪಾತದಲ್ಲಿ ನೇಮಕಾತಿ ಪದ್ಧತಿಗಳು, ಭಡ್ತಿ ಮಾನದಂಡಗಳು ಮತ್ತು ಕ್ಯಾಂಪಸ್ಗಳಲ್ಲಿನ ದೈನಂದಿನ ಸಂವಹನಗಳಲ್ಲಿ ಹುದುಗಿವೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಎತ್ತಿ ತೋರಿಸುತ್ತವೆ.
ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಜಾತಿ ತಾರತಮ್ಯ ಮುಂದುವರಿದಿರುವುದು ಭಾರತದ ಸಾಮಾಜಿಕ ನ್ಯಾಯದ ಬದ್ಧತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ತುರ್ತು ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕುತ್ತದೆ. ಅರ್ಹತೆ ಮತ್ತು ಜಾಗತಿಕ ಶ್ರೇಷ್ಠತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಮ್ಮೆಪಡುವ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಸಮುದಾಯ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಎಸ್ಸಿ, ಎಸ್ಟಿ ಮತ್ತು ಒಬಿಸಿ ದೂರು ಕೋಶಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸುವಂತಹ ಶಾಸನಬದ್ಧ ಅವಶ್ಯಕತೆಗಳನ್ನು ಕಾರ್ಯಗತಗೊಳಿಸಲು ವಿಫಲವಾಗುತ್ತವೆ. ದೂರುಗಳು ಬಂದಾಗ, ಅವುಗಳನ್ನು ವಜಾಗೊಳಿಸಲಾಗುತ್ತವೆ, ವಿಳಂಬ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ ಅಥವಾ ಪ್ರತೀಕಾರದ ಯುದ್ಧಗಳಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಲಾಗುತ್ತವೆ.
ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಒಮ್ಮೆ ಜಾತಿಯನ್ನು ರಾಷ್ಟ್ರವಿರೋಧಿ ಎಂದು ಬಣ್ಣಿಸಿದ್ದಾರೆ ಏಕೆಂದರೆ ಅದು ಸಮಾನತೆ ಮತ್ತು ಭ್ರಾತೃತ್ವವನ್ನು ನಿರಾಕರಿಸುತ್ತದೆ. ದಲಿತ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರ ನಿರಂತರ ಹೋರಾಟಗಳು ಅವರ ಎಚ್ಚರಿಕೆ ಪ್ರಸ್ತುತವಾಗಿದೆ ಎಂದು ಸಾಬೀತುಪಡಿಸುತ್ತವೆ. ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಸಾಂಕೇತಿಕ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಮೀರಿ ಚಲಿಸದಿದ್ದರೆ ಮತ್ತು ತಮ್ಮ ಶ್ರೇಣಿಯೊಳಗಿನ ಪೂರ್ವಾಗ್ರಹವನ್ನು ಸಕ್ರಿಯವಾಗಿ ಎದುರಿಸದಿದ್ದರೆ, ವಿಮೋಚನೆಯ ಸಾಧನವಾಗಿ ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣದ ಭರವಸೆ ಈಡೇರುವುದಿಲ್ಲ.
ಸಿಡೆನ್ಹ್ಯಾಮ್ ಕಾಲೇಜಿನಲ್ಲಿ ಅಂಬೇಡ್ಕರ್ ಎದುರಿಸಿದ ಒಂಟಿತನದಿಂದ ಹಿಡಿದು ಡಾ.ವಿಪಿನ್ ವೀಟಿಲ್ ಮತ್ತು ಡಾ.ಗೋಪಾಲ್ ದಾಸ್ರಂತಹ ಅಧ್ಯಾಪಕರು ವರದಿ ಮಾಡಿದ ಕಿರುಕುಳದವರೆಗೆ, ಜಾತಿ ತಾರತಮ್ಯದ ಎಳೆ ಭಾರತದ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಮುರಿಯದೆ ಸಾಗುತ್ತಿದೆೆ. ಇವು ಕೇವಲ ಅನ್ಯಾಯದ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಕಥೆಗಳಲ್ಲ, ಬದಲಾಗಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಸಮಸ್ಯೆಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗಳಾಗಿವೆ. ಉನ್ನತ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ತನ್ನ ಗೋಡೆಗಳ ಹೊರಗೆ ಸಾಮಾಜಿಕ ಶ್ರೇಣಿಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುವವರೆಗೆ, ಅದು ಜ್ಞಾನ, ಅರ್ಹತೆ ಅಥವಾ ಸಮಾನತೆಯ ಸ್ಥಳವೆಂದು ಹೇಳಿಕೊಳ್ಳಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.
ಹಾಗಾದರೆ, ನಮ್ಮ ಮುಂದಿರುವ ಪ್ರಶ್ನೆಯೆಂದರೆ, ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಜಾತಿ ಪಕ್ಷಪಾತ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆಯೇ-ಅದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆ-ಆದರೆ ಅದನ್ನು ಕೆಡವಲು ಭಾರತದ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ನೈತಿಕ ಧೈರ್ಯವನ್ನು ಹೊಂದಿವೆಯೇ ಎಂಬುದು.
